همانطور که می‌دانید بذر، به بخشی از گیاه گفته می‌شود که باعث تولید مثل و تکثیر آن گیاه می‌شود و در یک تعریف جامع به هر قسمتی از گیاه که باعث تولید نسل بعدی آن گیاه شود، بذر گفته می‌شود. اهمیت بذر در همین تعریف آشکار است، اما نکته مهمی که باید رعایت شود، انتخاب و پرورش بذر مرغوب است، چرا که خرید انواع بذر مانند خرید بذر لوفا ، پایه و اساس کشاورزی است که باعث نشر و تداوم نسل گیاه می‌شود.
فرض کنید شما بهترین زمین را در بهترین موقعیت جغرافیایی با آب و هوای عالی برای پروش گیاهانتان انتخاب نموده‌اید، اما در انتخاب نوع بذر خود، سهل انگاری کرده‌اید؛ عدم داشتن وسواس در انتخاب بذر مرغوب، منجر به نابودی و غیرقابل استفاده بودن گیاه و در تعداد زیاد، منجر به شکست پروژه خواهد شد که برای اجتناب از این رخ‌داد، از شما دعوت می‌کنیم که با ما همراه شوید.
انتخاب بذر مرغوب
به طور کلی به بذری مرغوب گفته می‌شود که دارای خلوص ژنتیکی و فیزیکی و همچنین سلامتی فیزیولوژیکی باشد. در ادامه مقاله شما را با این فاکتورهای مهم به تفصیل آشنا خواهیم کرد، اما در ابتدا شایان ذکر است مواردی که به اندازه سایر موارد نیاز به دید کارشناسانه ندارد را یادآور شویم:
- به صورت جدی علف‌های هرز مزرعه را کنترل نموده تا تاثیر مخرب و جبران ناپذیری بر روی بذرها برجای نگذارند.
- دقت کنید که در هنگام برداشت محصول از ابزار نامناسب استفاده نکنید، زیرا باعث می‌شود بذر نامرغوبی عاید شما شود.
- همچنین بذرها را با توجه به نوعشان، در انبارهای مناسب و مخصوص خود نگهداری نمایید.
- از نظر کیفیت فیزیکی، توده‌ی یک بذر مرغوب باید از نظر اندازه، رنگ و وزن، یکنواخت باشد؛ همچنین توده‌ی یک بذر خوب باید به راحتی به عنوان دسته‌ای از یک گونه‌ی گیاهی مشخص، شناسایی شود.
موارد یاد شده جزو موارد جزئی اما مهمی است که باید رعایت شود، در غیر این صورت، پروژه‌ی شما با تهدیدی جدی مواجه خواهد بود. در ادامه با ویژگی‌های بذر مرغوب آشنا می‌شویم:
-
مقاومت در برابر آفات
مقاومت هر گیاهی در برابر آفات، به ژنتیک بذر ارتباط دارد. با توجه به بذر، برخی از گیاهان سریع دچار آفت‌زدگی شده و خاصیت خود را از دست می‌دهند. خوشبختانه امروزه با اصلاح خاصیت‌های بذرها می‌توان آنان را عاری از هرگونه آفت کرد. نکته مهم آن است که اگر شما خودتان اقدام به بذرگیری کردید، ممکن است آفات امسال را به سال بعد نیز انتقال دهید، پس یادتان باشد حتما از ضدعفونی‌های مخصوص بذر، استفاده نمایید.
-
بو و رنگ بذر
یکی از ساده‌ترین ویژگی‌های هر بذر مرغوب که می‌توانید به سادگی از آن بهره ببرید، این است که هر بذری باید بوی مخصوص خود را بدهد. اگر بذر انتخابی شما همان بوی بذر سابق را نداشته باش،د تهدیدی بزرگ برای شما تلقی می‌شود؛ چرا که ممکن است این بذر با مواد شیمیایی ترکیب شده و زمین شما را نابود کند. همچنین اکثر بذرهایی که از یک گونه هستند، دارای رنگ یکسانی بوده و در صورت مشاهده رنگ‌های متفاوت از یک گونه بذر، احتمال مشکلات ژنتیکی و دست‌کاری انسان در آن بذر وجود داشته که این مسائل سبب عدم رشد بذر خواهد شد.
-
سرما و گرما
نکته اساسی مربوط به شرایط آب و هوایی آن است که هرگونه تغییرات دمایی، باعث تغییرات بیولوژیکی گسترده‌ای بر روی گیاه می‌شود که این نکته سبب کاهش سود دهی محصول ما خواهد بود. با انتخاب بذرهای مقاوم به سرما و گرما، مقاومت گیاه را نیز می‌توان در برابر این تغییرات دمایی، افزایش داد که این مهم، سبب ثبات در طول فرایند کاشت و برداشت می‌شود.
همچنین عدم انتخاب بذر مقاوم به گرما و سرما، تولید مثل گیاه را با مشکل رو به رو خواهد کرد و در صورت میوه دهی گیاه نیز، بذر آن گیاه قابل استفاده نخواهد بود.
-
آزمایش ارزش بذر
برای شروع تعیین ارزش بذر، توجه به بو، رنگ و جرم حدودا هزار دانه بذر، به صورت ظاهری ارزش آن را تعیین خواهد کرد. همچنین توجه به اینکه آیا بذر رسیده است یا خیر، باعث می‌شود از ارزش غذایی مورد نیاز جنین که باید در بذر باشد، مطمئن شویم.
از مهم‌ترین آزمایش‌های ارزش بذر، «قوه نامیه» است که عبارت از درصد بذرهایی است که جوانه زده و سبز می‌شوند. در ادامه به بررسی قوه نامیه می‌پردازیم:
-
قوه نامیه
به توانایی بذر برای جوانه‌زنی و تولید گیاه طبیعی، قوه نامیه بذر گفته می‌شود. قدرت نامیه و سرعت جوانه زدن را می‌توان با شمارش درصد بذرهای سبز شده در طی 10 تا 15 روز به دست آورد. تعیین قوه نامیه کار آسانی است؛ برای این مهم به ترتیب زیر عمل می‌کنیم:
نمونه‌برداری از بذر
در ابتدا باید نمونه‌هایی برای آزمایش بذر تهیه شود که در این حالت، نمونه‌برداری را با دست از کیسه‌ها و توده‌ها انجام می‌دهند. دقت شود که در انتخاب نمونه باید وسواس به خرج داد؛ چرا که نمونه انتخاب شده باید نماینده کل بذرها باشد. همچنین اگر بذر، با قارچ‌کش ضدعفونی شده باشد، نمونه نیز از بذر ضدعفونی شده، تهیه شود.
نواربندی
یک حوله کاغذی را به عرض 5 تا 7 سانتی‌متر و طول 15 سانتی‌متر برش دهید. بذر را در طول نوار کاغذی بپیچید. اگر می‌خواهید که بیش از یک نمونه از بذر را آزمایش کنید، برچسب زدن را فراموش نکنید. سپس نوارها را در اطراف بذرها چرخانده و هرکدام از این نوارها را با چسب، محکم کنید تا یک لوله باریک به همراه بذرهای درون آن را داشته باشید.
بسترسازی
لوله‌های حاوی بذر را یک کیسه‌ی پلاستیکی قرار داده و برای مرطوب کردن نوارهای کاغذی، به میزان کافی آب اضافه کرده و مقدار اضافه‌ی آب را بیرون آورید. کیسه را در یک مکان گرم مانند رو به روی آفتاب، قرار دهید. صبر کرده و هر دو یا سه روز یکبار بذرها را چک کنید. اکثر بذرها طی دو هفته جوانه می‌زنند.
نتیجه‌گیری
به تعداد بذرهایی که در طول مدت زمان مشخصی جوانه می‌زنند، قوه‌ی نامیه بذر می‌گویند؛ این قوه برحسب درصد بیان می‌شود. پس از گذشت مدت زمان حداکثر دو هفته‌ای اگر کمتر از چهار بذر از ده بذر از یک بسته خاص جوانه بزنند، بذرها ارزش کاشت نداشته و باید آنها را دور اندازید.
عوامل موثر بر قوه نامیه
تاکنون با تعریف قوه نامیه و نحوه‌ی آزمایش آن آشنا شدیم. عوامل متعددی بر این قوه تاثیرگذارند که عبارتند از خصوصیات ژنتیکی بذر، شرایط محیطی به هنگام تشکیل و رسیدن بذر، عمر بذر، شرایط انبار و نگهداری بذر، سن بذر، وزن هزار دانه، خلوص بذر و سلامت بذر.
-
سن بذر
رابطه سن بذر و قوه‌ی نامیه، یک رابطه برعکس است؛ به این طریق که هرچه فاصله زمان برداشت تا زمان افشاندن بذر بیشتر باشد، قوه نامیه بذر کمتر خواهد بود. البته شرایط استثنا نیز وجود دارد؛ برای مثال اگر بذر را در شرایط ایده‌آل تولید کرده باشید و آن را در انبارهای مجهز و به دور از هرنوع آفات، نگهداشته باشید، با توجه به نوع بذری که دارید، بذر شما قوه نامیه خود را بین 1 تا 8 سال حفظ خواهد کرد.
-
سلامت بذر
یکی از پایه‌ای ترین ویژگی‌هایی که بر قوه نامیه تاثیر مهمی دارد، سالم و مقاوم بودن آن بذر است. شما باید از بذرهای سالم و ضدعفونی شده برای افشاندن بهره ببرید. رنگ، درصدرطوبت، بو و درخشندگی، از عواملی هستند که می‌توانید توسط آنان از سلامتی بذر خود مطمئن شده و بذر مرغوب را انتخاب کنید.
-
وزن هزار دانه
درشت بودن بذر، یکی از عوامل مهمی است که بر قوه نامیه تاثیر داشته و در تشخیص بذر مرغوب کمک به سزایی می‌کند. در بیشتر اوقات هنگامی که مقداری بذر ریز را در مجموعه مشخصی از بذرها مشاهده می‌شود، قوه نامیه آن بذر نیز کاهش می‌یابد. برای شناسایی درشت بودن بذر، در آزمایشگاه‌ها با شمارش هزار دانه از بذر و وزن کردن آن، درشتی بذر را مشخص می‌کنند.
-
خلوص بذر
مانند هر ماده دیگری، خلوص بذر نیز باید در بهترین شرایط خود باشد. یک بذر مرغوب باید تمیز و عاری از مواد خارجی باشد. این مواد خارجی شامل کاه، شن، بذر علف‌های هرز و بذر سایر گونه‌ها است. میزان این ناخالصی‌ها، استانداردی داشته که اگر از آن تجاوز شود، بذر شما ناخالص خواهد بود که تاثیر منفی بر قوه نامیه و بالطبع مرغوبیت بذر، خواهد داشت.
-
خصوصیات ژنتیکی بذر
بسیاری از بذرها را به صورت ژنتیکی اصلاح می‌کنند. این اصلاحات روش‌های گوناگونی دارد و باید دقت شود که تزریق با مواد اشتباه، باعث شکست پروژه می‌شود. برخی از آزمایش‌های ژنتیکی‌ای که بر بذر انجام شده شامل آزمایش‌های مندل و کشت سلول و بافت گیاهی است. همچنین برخی از بذرها نیز دچار جهش ژنی (موتاسیون) می‌شوند.